NHỚ THÁNG CHẠP
1. Hồi
đang ở quê, vào những ngày cuối năm, mẹ tôi thường than thở: “Tháng Chạp nhức
trốc (đau đầu), bao nhiêu tiền gạo dồn hết vào Tết, ra Giêng Hai không biết lấy
chi mà ăn”. Một lần, tôi hỏi sao lại gọi tháng 12 là tháng Chạp, mẹ nói không
biết. Tôi đem thắc mắc này nhờ cụ nhiều chữ nhất xóm giải đáp. Cụ không giải
thích mà chỉ nói tháng Chạp còn gọi là tháng củ mật, ngọt ngào nên có thể mọi
người mong thời gian trôi thật chậm (chậm chạp).
Không bằng lòng với cách cắt
nghĩa trên, hôm sau đi học, tôi tìm gặp Thầy dạy Lịch Sử hỏi. Thầy bảo: Dương lịch
căn cứ vào vòng quay mặt trời. Âm lịch căn cứ vào chu kỳ mặt trăng. Đêm nào
trăng tròn là giữa tháng. Dân gian có cách tính: “mồng một lưỡi trai, mồng hai
lá lúa, mồng ba câu liêm,… mười rằm trăng náu, mười sáu trăng treo, mười bảy sảy
giường chiếu, mười tám rám trấu…”. Dương lịch có 12 tháng từ tháng 1 đến tháng
12. Âm lịch chỉ có 10 tháng. Hai tháng cuối năm và tháng đầu năm gộp lại thành
một (tháng Một, tháng Chạp và tháng Giêng). Còn vì sao gộp ba tháng ấy lại thì
chờ khi nào sang thế giới bên kia, đến hỏi người phát minh ra lịch âm em nhé!
Nói xong, thầy cười gượng. Biết chẳng hỏi thêm được gì hơn, tôi cảm ơn Thầy ra
về
Thời ấy không có sách, cũng
chẳng có mạng internet để tra cứu, đành chấp nhận hai cách giải thích trên. Sau
đó cuốn vào học hành và công việc kiếm sống, nuôi con nên quên béng điều thắc mắc
trẻ con ấy. Bây giờ, trở thành vua thời gian, sách báo nhiều, mạng xã hội sẵn,
tôi mới gõ google tra cứu.
Báo Thethaovanhoa.vn, ngày
17/2/2018, trong bài “Tại sao gọi tháng
Giêng, tháng Chạp thay cho tháng 1, tháng 12 âm lịch?”, lý giải:
Thứ nhất: Chữ “Chạp” trong chữ Nôm của ông cha ta bắt nguồn từ
chữ “Lạp” trong tiếng Hán (đọc chệch “lạp” thành “chạp”). Tại Trung Quốc, tháng
12 âm lịch còn được gọi là Lạp Nguyệt. Khi nhắc tới chữ “Lạp” tức là nói tới
hành động đi “Chạp mả”, đi thăm và dọn dẹp, sửa soạn lại mồ mả cho tổ tiên.
Thứ hai: Chữ “Lạp” trong tiếng Hán cũng có nghĩa
là Thịt. Thời gian cuối năm để chuẩn bị cho mùa đông buốt giá người ta phải
tích trữ lương thực. thực phẩm để đương đầu với đói rét mà ở đây thịt là nguồn
thực phẩm quan trọng. Người Việt chúng ta quen thuộc với chữ “Lạp” trong từ “Lạp
xưởng”. Thực chất “Lạp xưởng” bắt nguồn từ món “Lạp trường” của người Hoa – một
món ruột ban đầu dùng để cúng.
GS. Nhà nghiên cứu văn hóa Trần Lâm Biền, trong bài
“Vì sao tháng 12 Âm lịch được gọi là tháng Chạp” (Dantri.com.vn, ngày
29/12/2016), cũng lý giải như trên. Giáo sư còn cho cho biết “củ mật” không phải là một loại củ giống như củ khoai,
củ sắn, củ cải…mà là một từ Hán Việt, trong đó, củ là kiểm, ý nghĩa là kiểm
soát; mật là cẩn mật, cẩn thận.
Như vậy, tháng Chạp bắt nguồn từ tên gọi
tháng 12 âm lịch là “Lạp Nguyệt” của người Trung Quốc. Đây là
tháng cuối năm (tháng củ mật), mọi người phải nhắc nhau cảnh giác, kiểm soát tất cả mọi mặt trong cuộc
sống để chống lại trộm cướp, cháy nổ, tai họa không may do sự hớ hênh của con
người.
2. Những năm nửa cuối thế kỷ XX, tháng
Chạp quê tôi đang mùa cày cấy. Mưa dầm, gió bấc, trời rét căm căm nhưng hàng
ngày bà con xã viên vẫn dắt trâu ra đồng cày bừa, nhổ mạ và cấy lúa cho kịp ăn
tết. Buổi sáng rét buốt cắt da cắt thịt nhưng người lớn vẫn đánh trâu bò ra đồng
cày bừa, trẻ con vác nhủi, rổ, sàng xúc cá. Bừa vài vòng, nước đục ngầu, bùn sền
sệt, cá lớn bơi lờ đờ, cá tép trôi theo đường bùa tha hồ xúc, nhủi. Đến lúc mở
cày (cày bừa xong), người nhủi có hơn nửa oi (giỏ), người xúc cũng gần nửa nồi
nhỏ cá.
Cá nhiều nhất là ở cánh đồng Cơn Ràng.
Vùng đó vừa rộng, vừa nước sâu, ba phía là cồn với núi, lại sát nghĩa địa Cồn
Chiêm, Nhà Dinh. Cồn Chiêm là bãi tha ma trẻ con chết yểu lúc vùa lọt lòng hoặc
dăm bảy tuổi. Thỉnh thoảng dân làng vứt chó con vào đây. Những đêm tối trời
nghe tiếng kêu văng vẳng cứ ngỡ là tiếng khóc của trẻ rất rùng rợn. Nhà Dinh là
doanh trại đầu thế ký XV của nghĩa quân Cốc Sơn
do Nguyễn Tuấn Thiện làm chủ tướng. Sau này, dân xóm Trùa chọn vùng này
làm nghĩa địa.
Rốn cánh đồng Cơn Ràng khoảng vài sào,
nước sâu đến háng, năn lác um tùm, là nơi trú ngụ của những loại cá to. Khi những
đám ruộng xung quanh cày bừa, cá gáy (chép), cá rènh (diếc), cá tràu (lóc), cá
rô “chạy nạn” đến đây. Nước to, năn lác rong rêu nhiều, ban ngày không thể úp
nơm được, chúng tôi phải đi soi đêm.
Ngày nay soi cá thật đơn giản, chỉ cần chiếc đèn pin xạc
điện treo trên trán, cái kích điện và giỏ đựng cá là có thể đi soi cá đêm. Cá lớn,
cá bé một khi bị gí điện vào đều lăn quay ra, người soi chỉ việc cúi xuống nhặt
bỏ vào giỏ. Còn thời chúng tôi đi soi cá phải
sắm một chiếc đèn soi. Cũng là đèn dầu hỏa nhưng có thêm chụp phía trên để tập
trung ánh sáng và giá treo nối với một cây gậy để cầm. Tôi rủ Long, nhà bên cạnh,
cùng đi cho đỡ sợ ma. Tôi cầm đèn, nơm; Long cầm nơn và mang giỏ. Mỗi khi thấy
cá, tôi úp nơm, Long đưa nơm kia cho tôi và cúi xuống bắt cá. Cứ thế, chụp, đổi
nơm, bắt cá liên tục. Khi nào cá đầy giỏ hoặc đèn hết dầu mới về. Một lần, có
chú cá tràu to đang mải miết dạo chơi, tôi nhanh tay chụp được. Nó quẫy đạp, vẫy
vùng như muốn hất cả người tôi ra. Long lao đến trợ sức, đè chặt. Khoảng 10
phút sau cá mệt, chúng tôi mới bắt ra được. Chao ôi con cá to, đen bóng, nặng
khoảng 2 cân. Lần đầu tiên và duy nhất tôi và Long soi được con cá tràu to như
thế. Trên đường về, hái đứa bàn chia đôi nhưng khi vào nhà Long, mẹ cậu ấy nói
con này để cho anh Thanh. Mừng hết chỗ nói, vừa nhảy chân sáo vừa hát thầm mang
con cá về thả vào chum, sáng mai khoe với mẹ.
Tháng Chạp, ngoài việc đồng áng, các bà, các mẹ còn
tranh thủ chạy chợ kiếm tiền sắm tết. Nhà có vườn thì bán cam bù, chè, chuối,
trầu cau, sau này có thêm lê ki ma (quê tôi gọi là lòng đỏ trứng gà). Người vườn
hẹp hoặc không trồng được các loại cây mùa này thì mua hàng chợ Rạp gánh xuống
chợ Gôi bán kiếm tí lời. Xóm tôi, người có cây lê ki ma đầu tiên là chú Đạt.
Không biết chú lấy giống ở đâu và trồng khi nào nhưng một lần đến chơi tết, tôi
thấy trước cửa bếp nhà chú cây sum suê trĩu quả. Hồi ấy lê ki ma hiếm và quý. Nể
lắm chú mới cho một quả. Có năm bão lụt, cây bị bật gốc, chú nhờ thanh niên cả
xóm đỡ lên, đắp thêm đất và dùng dây chằng lại. Mấy năm sau, nhà nào cũng trồng
một vài cây lê ki ma nhưng lúc này bán không ai mua, lại phải chặt bỏ.
Tầm mồng 10 đến 15 tháng Chạp, buổi chiều các anh chị
học cấp 3 và những người không phải ra đồng, vác đòn xóc, cầm liềm, dây lạt vào
Cơn Lim, Cồn Ông bứt vọt về phơi nấu bánh chưng. Vọt mọc thành bãi sum suê, bứt
một loáng là xong nhưng sợ rắn lục. Phải lấy đòn xóc đập vào bụi một lúc cho rắn
chạy rồi mới bứt. Sau đó, buộc thật chặt, cắm đòn xóc vào không bị lung lay,
gánh mới dễ. Hai bó vọt to, che kín trước sau, người gánh nhìn xuống phía trước
chân mà đi. May là đường núi, không có xe cộ chứ như ngày nay dễ bị tai nạn. Những
năm tôi đi học đại học, vừa về nghỉ tết, mẹ bảo mai đi bứt cho gánh vọt. Tầm
24-25 tết, núi đồi vắng hoe, một mình cặm cụi cắt, vừa buồn vừa tủi nhưng về đến
nhà vẫn tươi cười cho cha mẹ vui. Vọt bứt muộn, lại mưa phùn nên còn tươi. Lúc
nhóm bếp phải dùng củi, sau đó mới đưa vọt vào.
Những nhà nuôi bò hợp tác, ngày cận tết còn quảy sảo,
quang gánh đến Cơn Dè, Cồn Chua bên Sơn Mai cắt cỏ về cho bò ăn tết. Cỏ đồi mọc
xen trong sim, mua đầy gai góc, đường lại xa, cả ngày chỉ cắt được một gánh cỏ
nhưng không đi cắt lấy gì cho bò ăn trong 5 ngày tết?
Khoảng 28 tết, hợp tác mới phân cho mỗi đội sản xuất một
con bò đào thải (bò già yếu không cày bừa được nữa). Vài chục người hồ hởi đến
kho hợp tác, vây vòng trong, vòng ngoài xem mổ bò. Con bò già gầy nhom, bụng lẹp
kẹp, trơ xương ra được gần chục người đàn ông trung niên kéo dây cho ngã xuống,
đè nghiến chọc tiết. Nhiều người cầm sẵn cái bát hứng máu nóng uống ngon lành.
Một năm, chú Bé, người chuyên được làm thịt bò tết nói với cha tôi: “Chút nữa
anh bảo thằng Thanh cầm cái nồi xuống kho em lấy cho ít huyết mần tiết canh”.
Khi nghe tiếng bò rống, tôi vội vàng cầm nồi chạy xuống, chú hứng cho khoảng
lít máu trong sự nhạc nhiên của mọi người. Cầm nồi máu về nhưng tôi biết đang
có hàng chục ánh mắt tiếc rẻ, bực bội chiếu theo. Giờ nghĩ lại, thấy họ phẫn nộ
cũng đúng vì tiết bò sau đó luộc, cắt ra chia. Lít tiết ấy luộc lên sẽ thêm cho
mỗi nhà một lát. Đĩa tiết xào giá cúng tết sẽ đầy hơn!
Thời ấy, quê tôi ngày tết có hai món ăn lạ là chả
xương và giá xào tiết bò. Gọi là chả xương nhưng thực ra là xương lợn băm thật
mịn, vo thành cục (có người còn lấy lá môn gói lại) sau đó nấu mặn lên. Còn món
tiết xào giá, chủ yếu là giá đỗ, tiết cắt nhỏ trộn vào cho đỡ trắng, thêm màu
mè như kiểu đôi mắt không đẹp thêm cặp kính râm.
Những nhà đông người, nhiều miệng ăn, nhiều cám gạo, nộp
đủ chỉ tiêu lợn hơi cho hợp tác, được cấp giấy phép sát sinh, mổ con lợn cỏ tầm
3 yến ăn tết. Lợn ăn cám trộn cây chuối chậm lớn nhưng thịt săn, nhiều nạc rất
ngon. Nhà nào mổ lợn cả xóm biết ngay. Những nhà không có lợn và không có tiền
mua thịt lợn ngoài chợ đến vay một cục, đến mùa trả bằng tiền hoặc bằng lúa.
Những phiên chợ cuối năm, các bà các chị tất bật gánh
trầu cau, cam chè ra chợ bán lấy tiền mua cá biển nướng, lá dong, giang lạt về
chuẩn bị gói bánh. Những nhà khá giả hơn, trước đó đã mua trữ cá mát sông Con,
mua hành về mối dưa. Còn các ông, các anh dạo phố, dạo chợ mua câu đối, pháo tết.
Nhà nào tết đến cũng có “thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ”...
Tháng Chạp cũng
là tháng chặt mía, dựng che ép mật. Cuối tháng Một, đầu tháng Chạp, mía già,
bắt đầu trổ bông lau. Nếu không chặt kịp, ruột mía sẽ xốp, độ đường giảm. Quê
tôi đất trồng mía không nhiều. Mía được trồng chủ yếu ở xóm Vạn và các cồn nổi
giữa đồng. Nhà nhiều vài sào, nhà ít vài trăm thước (mét vuông). Khi các che
(dụng cụ ép mía làm bằng hai cây gỗ tròn lớn, phía trên có đục răng cưa, phía
dưới có trụ ở giữa, đặt vào lỗ tròn của tấm gỗ dày. Cột cao nối với cần dài,
nằm ngang, gắn với cái ách để trâu bò kéo đi vòng tròn) được dựng lên trong các
kho hợp tác, ông đội trưởng xếp lịch cho từng nhà. Ai đến lượt thì chiều hôm
trước chặt mía vác về xếp trong kho chờ ngày hôm sau ép.
Lũ con nít chúng
tôi thường dắt bò đến bãi chặt mía hoặc kho kéo che để mót ngọn, bã mía cho bò
ăn. Mùa đông cỏ không lên nổi, bã và đọt mía ngọt, bò nhai rau ráu. Đứa gan mon
men đến gần chủ nhà xin khúc mía. Đứa nhát thì xin lại bạn hoặc bẻ lóng non
trên đọt, dùng răng róc, ăn ngon lành.
Buổi tối, lò sắc
mật lửa đỏ rực. hơi ấm của than, hơi thơm của mật quyến rũ vô cùng. Người sắc
mật luôn tay đẩy củi vào lò và vớt bọt nổi trong chảo ra. Sau khi đun vài
tiếng, nước mía rất thơm nhưng chưa đặc (quê tôi gọi là nước chè) được múc sang
chảo bên cạnh, lửa liu riu. Lúc này, lấy vài khúc sắn, củ khoai dùng lạt buộc
chặt lại, bỏ vào chảo. Sau khi mật đặc vớt ra, ăn một lần nhớ mãi. Sắn khoai
deo lại, cứng đều, mật thấm vào trong vừa ngọt vừa bùi. Có điều, chủ nhà thường
không cho. Họ nói bột sắn, bột khoai làm mật kém chất lượng nhưng tôi nghĩ họ
sợ hao mật (thấm vào khoai, sắn). Tiếp đó, nước mía vừa ép xong lại đổ vào chảo
có lửa to, sắc từ đầu. Cứ như thế cho đến lúc nhà đó hết mía mới đổ dồn tất cả
nước chè vào một chảo lớn, nấu cho đến khi đặc. Càng về khuya, gió càng to, mùi
thơm ngào ngạt của mật càng lan xa theo gió, luồn qua khe nứa vào tận từng mái
nhà tranh. Sáng hôm sau, mật nguội, chủ gánh về nhà đổ vào chum cất kĩ. Người
tiếp theo lại dắt bò, nhờ người ép mật đến làm.
Từ 20 tháng Chạp
không khí tết đã tràn về làng quê. Tỉnh thoảng đì đẹt tiếng pháo chuột của trẻ
con đốt sớm. Già trẻ, trai gái đều háo hức. Bữa cúng ông Táo về trời, cả nhà
thực sự được ăn thịt. Mâm cúng có gà, thịt lợn, cá, trứng vịt luộc, rau xào,
dưa chuột băm trộn và một đĩa xôi to bự. Ăn khoai, ăn sắn; chịu đói rét gần hai
tháng, nay được bữa xôi thịt người lớn vui, trẻ con rạng rỡ, tươi tỉnh như được
dự bữa tiệc yến.
3. Vườn nhà tôi
khoảng ba sào, ở giữa trồng chè, cam, quýt, tắt, xung quanh trồng chuối, mít,
bưởi, trám, kè (cọ) và một cây chay, hai cây bồ kết tự mọc. Sau này, cha tôi
dạy học ở Sơn Tây mang về chục cây cà phê mít, trồng đầu hồi, sau hè. Cha tôi
dạy học nhưng lập vườn rất giỏi. Mùa hè, ông bảo chị em tôi đi gánh đất trau
(đất cày khô ở ruộng) về đắp vào gốc cây. Mùa cày bừa, gánh nhả bừa (rơm rạ cỏ
dính bùn, khi bừa đổ lên bờ) về trộn phân bò phân lợn làm phân. Sau mỗi vụ thu
hoạch, ông dùng cuốc cào bới rễ theo mép lá cây, rồi bón phân ủ hoai cho chanh,
cam, quýt. Khi cây ra hoa, phun thuốc trừ sâu... Bởi thế, năm nào cam quýt nhà
tôi quả cũng trĩu cành. Từ xa đã nhìn thấy màu vàng tươi rất thích mắt. Mẹ nhỏ
yếu, chị đi dân công nên buổi sáng đi học, tôi phải gánh hàng giúp mẹ lên bãi
đón. Dọc đường rất sợ bạn học nhìn thấy. Chúng nó mà thấy sẽ thêu dệt và trêu
đi buôn (hồi ấy gọi là “con buôn”, rất nhục và xấu hổ).
Cam bù vàng óng,
mọng nước cũng là món khoái khẩu của bốn thằng cùng xóm, cùng khóa cấp 3 chúng
tôi. Ngày đi học, trong túi đựng sách vở (hồi ấy không ai có cặp cả) thế nào
cũng có vài quả cam. Khi đến rú Hoa Bảy hay Động Quang mới đem ra ăn. Đêm học
nhóm, tầm 9 giờ ra ngoài giải lao nhưng thực chất là hái mỗi đứa một trái cam,
đi thật xa nhà mới bóc ăn. Giống cam bù có mùi thơm, ăn gần nhà sợ cha mẹ phát
hiện. Cam nhà mà lén lút như ăn trộm, hi hi.
Nhà tôi, mỗi năm
thu được khoảng 5 cân cà phê mít. 28 tết, cha sai chị em tôi rang, giã cà phê.
Cà phê rang chảo bằng củi vừa mệt vừa lâu. Đầu tiên, cà phê rang trên chảo
không bỏ mỡ. Khi thấy hạt cà ngả màu vàng sậm, sắp chuyển sang màu đen mới cho
mỡ gà vào. Có như thế hạt cà bên ngoài không cháy, bên trong chín đều. Rang tầm
một tiếng nữa, đổ vào cối giã, rây. Cà phê trên rây giã tiếp rồi rây. Cứ như
thế cho đến khi hết cà phê trên rây. Mỗi tết thường rang hai mẻ, mất cả buổi
sáng.
Xa tháng Chạp quê gần 40 năm nhưng những mái nhà tranh phên nứa thấp lè tè,
từ tinh mơ đến khuya đỏ lửa, những con đường đất mỡ gà lầy lội, trơn trượt,
những cánh đồng bậc thang đầy cá tôm vẫn hiện hữu trước mắt tôi. Mùi thơm từ
chảo mật, từ nồi bánh chưng đang bốc khói, từ mâm cơm cúng tổ tiên, ông bà cuối
năm vẫn in đậm trong trái tim tôi.
